Tömbeki’nin özellikleri ve kimyevî bakımdan bünyesi: Tömbeki bir nevi tütündür. Bitki bilimindeki yeri, tütün gibi SOLANACEA (patlıcangiller) familyası, Nicotiana tabacum’um bir çeşididir. Keyif için kullanılır. Tipi kabakulak, boyu 100 cm. ve daha fazla yaprak boyu, kabartılı, ortası geniş ve kalın dokuludur.
Tömbekinin içim şekli kendine hastır. Yapraklar kalınca kıyılır, iyice ıslatılır, sarı suyu iyice sıkılır, nargile lülelerine konulur ve içilir. Tömbekinin dumanı nargilenin şişesindeki suya banyo edildikten ve uzun marpuçtan geçtikten sonra ağız boşluğuna gelir. Bu yüzden ihtiva ettiği nikotin miktarı ağza gelinceye kadar kısmen azalır, çok kullanılmadığı takdirde zararı sigaradan fazla değildir. Yalnız içimi birçok külfet ve hazırlığa bağlı olup uzun süre devam eder.
Nargilenin en çok kullanıldığı ülkeler, başta İran olmak üzere Şark memleketleridir. İran’da kadınlar bile nargile kullanır. İran'dan sonra tömbeki kullanan memleketler sırası ile Suriye, Mısır, Filistin, Arabistan, Hindistan, Afganistan, Türkiye ve Yunanistan'dır.
Nargilenin ilk tipini güney Afrika yerlilerinin kullandığı kenevir kalian, hokka ve pipolarında bulabiliriz. Tütünü daha rahat içebilmek için İranlılar, Hintliler ve Arapların bu pipolardan ilham aldıkları ve böylelikle nargile kullanmağa başladıkları çok muhtemeldir.
En çok beğenilen tömbeki, İran'ın İsfehan ve Şiraz'da yetişenlerdir. İsfehan tipleri büyük kıtalı, Şiraz’lar daha küçük kıtalı ve kalın dokuludur.
Tömbeki, kimyevî yapı olarak orta derecede nikotine sahip, karbonhidratça oldukça fakir ve özel bir içimde bir tütündür. Toz edilmiş iki tütün numunesinin tahlilinden şayet ikisi birbirine benzer ise hangisinin tömbeki olduğunun bilinmesine kimya tahlilleriyle bile ayırmakta zorlanılmaktadır. Nasıl ki, Virginia tütünleri ile Ege tütünlerimiz his edilir bünye benzerliği gösterirler ve bunların bir diğerinden ayrışmaları için bir de içim denemesi yapmak gerekir. Tömbeki de yine bizim Doğu-Güneydoğu’da yetişen tütünlerimizden bazılarına benzediğinden, bu tütünlerin birbirlerinden ayrılması bir ekspertiz muayenesine ihtiyaç vardır.
Tömbekiler, şekerce fakir olmaları nedeniyle nefasetlerini yükseltmek için çoğunlukla şerbet adı verilen karbonhidratlı (çoğu kaynatmak suretiyle elde edilen karışım) akıtlarla işlenirler.
İyi bir tömbeki ortalama olarak % 3–4 kadar bir nikotine, % 8–10 kadar bir şekere ve yine % 15 civarında bir kül ile % 8–10 kadar da proteine sahip olmalıdır. Şekerin çok fazla azalması iyi bir tömbeki için makbul olmadığı gibi nikotin ve kül miktarının artması da iyi bir özellik değildir.
Tömbeki bir de dış görünüş itibariyle, kaplan postuna (Postu Pelenk) benzer lekelere sahip bulunmalıdır. Bu gerçek bir tiryaki için aranan bir özelliktir. Esasen tömbekinin bohça olarak (kıyılmamış yaprakların katlanmış şekli) satılması ve tiryakiler tarafından bizzat kıyılarak içilmesi keyfiyeti de, tiryakilerin zevkini tatmin edici bir özelliktir.
Dünyada Tömbeki Üretimi: Tömbeki'nin dünyada ekildiği Ülkeler hakkında, elimizde istatistik bilgisi yoktur. Tömbekinin yalnız Şark memleketlerinde kullanılmakta olduğu düşünülecek olursa, bu bitkinin ancak tüketilen ülkelerde yetiştirilmekte olduğu anlaşılır. Bu memleketlerin başında İran gelmektedir. İran, tömbeki ihraç eden başlıca Ülkedir. Mevcut istatistiklere göre, iran'ın yıllık tömbeki üretimi 5–6 bin ton kadardır.
Tömbekinin istediği iklim ve toprak: En iyi tömbeki yetiştiren İran'ın iklimi genel olarak incelendiğinde, bu memleketin kurak ve karasal bir iklime sahip, yağmurların az, kışların oldukça soğuk, yazların ise sıcak olduğu ve şiddetli rüzgârların hâkim bulunduğu ve tömbeki iklimine elverişli olmadığı anlaşılır. İran'da tömbeki ekilen yerleri rüzgâra maruz kalmayan çukur kısımlar ve iç yaylalardır. Bu gibi yerlerde tamamen sulu tarım yapılmaktadır. İran'ın belli başlı tömbeki ve tütün yetiştiren yerlerin denizden yükseklikleri, İsfehan 1.620 m., Şiraz 1.585 m., Tebriz 1.360 m. ve toprakları kireçli yapıda, fosfor ve potas bakımından oldukça zengin, azot bakımından ise orta derecede zengin durumdadır. Sonuç olarak tömbeki sıcak ve ılıman iklimden hoşlanır. Rüzgâr en büyük düşmanıdır. Büyümenin ilk devresinde yağmur ister, olmazsa isteği sulama ile tamamlanır. Toprak bakımından tömbeki kumlu, killi, derin, serin, milli ve gübreli toprakları sever. Sulandığı için tömbeki tarlaları suya yakın olmalıdır. Gübresiz ve susuz tarlalarda yapraklar cılız ve küçük kalır ve içimi sert olur.
Tömbekinin ekim şekli: Tömbekinin ekim şekli umumiyetle tütün tarımına benzer. Bu arada fideliklerin yapılışı, tohum ekimi, ekimden dikime kadar olan fidelik bakımı, dikim ve dikimden kırıma kadar olan tarla bakımı Türk tütünü tarımında uygulanan usullerin hemen hemen aynıdır. Değişen noktalar ve tömbeki tarımının özellikleri sıralanmıştır.
- Dikim mesafesi : Dikimde verilen aralık sıra arası 100, sıra üstü 80 cm dır. Dekara 1.250 adet fide dikilir.
- Sulama: Her çapa yapılışından önce tömbekiler sulanır. Sulama adedi, doğal olarak tarlanın tavına ve yılın yağış durumuna göre değişir. 3–6 defa su verilebilir. 2 – 3 defasında ve ilk sulamalarda gübreyi sulama suyuna katarak vermek faydalıdır. Şerbette kullanılacak gübre tercihan yanmış koyun gübresi olmalıdır. Hasattan 15–20 gün önce sulamaya son verilir, boğaz doldurulur.
- Dip alma: Tömbekiler 30 – 40 cm boylanınca dipten 2 – 4 yaprak sıyrılır.
- Tepe kırımı: Çiçek açmağa başladıklarında, fidan üzerinde büyük kıt'atlı yapraklar alıkonur, uçta bulunan küçüklerin tamamı çiçeklerle birlikte kırılır. Bırakılacak yaprak adedi bitkinin büyümesine göre değişir (6 ilâ 10 yaprak). Tepe kırımından sonra, bitki üzerinde kalan yapraklar kalınlaşır ve kuvvetlenir.
- Filiz kırımı: Tepe kırımından sonra, bitki neslini devam ettirmek için yaprak koltuklarından filiz verir. Fışkıran bütün filizler fazla büyümeğe meydan verilmeden kırılır.
- Kırım-Kurutma: Tepe kırımından, yani dikimden 2 – 3 ay sonra yapraklarda olgunluk belirtileri görülmeğe başlanır. Bu belirtiler, yaprakların muhtelif yerlerinde görülen sarı kabartılar ve kenarların tersine kıvrılması ile anlaşılır. Renk koyu yeşilden açık yeşile ve yaprağın çoğu yerlerinde de sarıya döner.
Tütün bitkisi üzerindeki yaprakların tamamı aynı anda olgunluğa gelmez. Bunun için en iyi kırım şekli bitki üzerindeki yaprakların yarısından fazlası olgunlaşınca tütün kökünden kesilir. Yere yatırılarak kurumağa bırakılır. 3 – 4 gün sonra çevrilir ve diğer tarafın da kuruması sağlanır. İyice kuruduktan sonra, bir kaçı bir araya bağlanır ve hevenk halinde muhafazalı bir yere asılır.
Bitkiler çok boylu ise, ortadan kesilir ve iki parça halinde kurutulabilir.
Tömbeki yaprağı görünüş itibariyle, kaplan postuna (Postu Pelenk) benzer lekelere sahip olmalıdır. Çiğ düşmeyen yerlerde makbul lekeleri elde etmek üzere içinde meyan kökü veya tuz bulunan şerbet, kurutulan yapraklar alabora (altüst) edilerek püskürtülür.
Bazı yerlerde ise kurutma devresi esnasında yapraklar şerbetlenmeyip yığınların aşağıdaki şerbetle tavlanması tercih edilir ve böylelikle yaprakların daha çok istenilen benekli ve kokulu olması temin edilir;
100 kg tömbeki için 10 litre su ve 5 kg meyan kökü, 4–5 kg kalıncaya kadar kazanda kaynatılır. Bu şerbet yığının her tarafına serpilir. Demetlemeden bir gün önce de 100 kg tömbeki için 7 litre su içinde 2 kg tuz eritilir ve bu karışımla yapraklar tavlanır.
- Verim: Dekardan alınan ürün yerine göre 80 – 150 kg arasında değişir.
- Demetleme: Ekim - Kasım aylarında yapraklar hevenkten alınarak demetlenir. Sarı, kırmızı ve yeşil renkli yaprakların her biri ayrı ayrı 15–20 adet olmak üzere demet yapılır.
- Torbalama – Denkleme: Amerikan bezinden ve ya kanaviçeden yapılmış ve 50 cm çapındaki yuvarlak torbalara demetler düzgünce istif edilir. Torbalar dolunca, sıkıştırılarak ağızları dikilir.
- Denklerin bakımı: Denkler tütün kutu veya balyalarında olduğu gibi üst üste istif edilir. Haftada bir gözden geçirilerek alabora edilir. Bu alabora soğuk aylarda ayda bir yapılır. Denk içindeki tömbekiler, küflenecek veya kızışacak otursa, demetler aralanır, havalandırılarak fazla tavı attırılır.
Ülkemizdeki tömbeki isteği ve üretim miktarı: İran ve Hindistan taraflarından gelen hacı ve ziyaretçiler vasıtasıyla olmuştur. Bu hacı ve ziyaretçiler, tömbeki ve nargileyi en önce Bağdat ve Hicaz taraftarına yaymışlardır(1675). Böylelikle bunların kullanılması Osmanlı İmparatorluğunun diğer ülkelerine ve bu arada Anadolu ve Adalara da yayılmıştır.
Tömbekinin memlekete giriş ve yayılışını yasak eden her hangi bir kayda rastlanmaktadır. Yurda girerken tömbekiden yalnız gümrük resmi alınmasına (1687) yılından sonra başlanmıştır. Bütün ihtiyaç İran'dan getirilmekte idi. Osmanlı imparatorluğunda tömbekinin ilk ekildiği yerin Bağdat ve Şam (1864) olduğu alınmasına başlanan öşür’den anlaşılmaktadır.
Diğer taraftan 1881 tarihinde borçlar karşılığı Düyunu Umumiye'ce tahsil edilecek gelir arasında tömbeki rüsumu da vardır. Nargile memleketimizin daha ziyade İstanbul ve Ege Bölgesinde kullanılmaktadır.
Tömbeki tütününün üretimi denemeleri (Isfehan ve Şiraz tohumu) Türkiye’nin birçok bölgesinde denenmiştir. Bu deneme çalışmaları 1926’dan 1936’ya kadar bir grup ve Tekel Tütün Enstitüsünün kuruluşundan sonra 1937’den 1944 yıllarına ayrı bir grup olarak yapılmıştır. Osmanlı döneminde Reji Şirketi tarafından da tömbeki üretimi yaptırıldığı bilinmektedir. Mevcut deneme raporlarına göre deneme yapılan yerlerin ikliminin sert ve serin olması nedeniyle tömbeki tarımına elverişli olmadığı; yazın geç geldiği, baharın soğuk geçtiği belirtilmektedir. Sözkonusu yerlerde fidelerin vaktinde yetişip tarlaya dikilemediği, dikimin Haziran ayında yapılabildiği ve mahsulün olgunlaşması ve hasadının Ekim-Kasım aylarına kaldığı ve bu aylarda tömbekiye vuracak güneşin sıcaklığı, tamamen sararmasını sağlayamadığı, bu yüzden mahsulün bir kısmı tarlalarda, diğer bir kısmı da dizilerde yeşil halde kaldığı vurgulanmaktadır. Ayrıca tarlaların bahçelik ve ağaçlıklar arasında olduğu ve bu yüzden bahçelik yerlerdeki hava ve ışığın tömbekiye yeterli gelmediği gibi nedenlerle deneme üretimlerinden olumlu sonuç alınamamıştır.
Tömbeki'nin 3. elinden alınan yeşil yapraklar bir biri üzerine tam temas edecek tarzda konur ve bunlar şekilde görüldüğü gibi bıçakla kesilir. 7 parçanın herbiri denenmiş ve kuru madde üzerinden değerlendirilmiştir. Ayrıca tömbekinin yeşil yaprak ayasında %87,2 ve damar ve sap aksamında %94,3 su içeriği bulunmuştur.
Bütün bunlara rağmen ve elde mevcut rapor ve bilgilerde deneme yapılan memleketin bazı yerlerinde tömbeki yetişebileceği kanaatini vermiştir. Yine aynı kaynaklara göre, en iyi sonuçlar Hatay, Antalya, Silvan, Malatya ve Hadim, orta derecede neticeler Korkuteli, Elmalı, Kaş, Ceyhan ve Konya'da, en kötü sonuçlar da G. Antep ve Isparta'da alınmıştır.
Türkiye’de harcanan yıllık normal tömbeki miktarı 75–100 ton arasındadır. Konya Hadim ve Hatay’da üretime devam edilmiş ancak üretim çok azalmış olup sadece Hatay bölgesinde devam etmektedir.
* İnhisarlar Tütün Enstitüsü Raporları, Tömbeki üzerindeki çalışmalar Z. AKKOYUNLU Cild:3 Sayı:2 Aralık 1944