Şark Tipi Tütünler
Tütün patlıcangiller familyasından bir yıllık bitkidir. Çiçekli bitkiler dünyasından çift çeneklilerdendir. Orijininde tropikal bir bitki olmasına karşılık, günümüzde yeryüzünde 60 derece kuzey ve 40 derece güney enlemleri arasındaki çok geniş bir alanda tarımı yapılan dünyanın en önemli sanayi ürünlerinden birisidir. Gıda maddesi olmamasına rağmen dünyada tüketimi ve büyük kitleleri ilgilendiren ekonomik faaliyetleri yüksek bir bitki olarak dikkat çekmektedir.
Tütün bitki sistematiğinde Solanaceae familyası “Nicotiana” cinsi içerisinde yer alır. Nicotiana cinsine dâhil yaklaşık 65 tür vardır. Bu türlerden sadece Nicotiana tabacum ve nicotiana rustica türleri sigara, puro, pipo, enfiye vb. tütün mamullerinin yapımında yapraklarından yararlanılan kültür formlarıdır. Dünyada üretilen tütünlerin %90’nı Nicotiana tabacum türüne dâhildir. Bugün bilinen türleri Amerika kökenli tek yıllıktır. Dış koşullara bağlı olarak sıcak bölgelerde iki veya çok yıllık olabilmektedir.
Nicotiana tabacum, yalnızca dünya genelindeki dağılımıyla farklı genetik ve botanik özelliklere, çok sayıdaki tür ve tiplere sahip olan bir bitkidir. Tütün bitkisinin değişik iklim, toprak ve kültürel uygulamalara kolay uyum sağlaması, bu kadar çok sayıda tür ve tip oluşmasına neden olmuştur. Tarihi, Amerika kıtasının keşfinden sonraki yüzyılda başlayan tütün, Avrupalı tacirler tarafından Akdeniz kıyılarının iç bölgelerinde üretiminin yapıldığı, yakın doğuya getirilir. İlk olarak 1569 yılında Doğu Makedonya’nın Drama ve Xanthi bölgelerinde ekimi yapılmıştır. Bu coğrafya ile beraber 1600’lü yıllarda Osmanlı İmparatorluğunun diğer bölgelerine de yayılmaya başlamıştır. Doğu Akdeniz havzası ve iç bölgelerinde çok farklı toprak ve iklim koşulları ile yeni yetiştirme ve elle işleme teknikleri, özellikle Osmanlı coğrafyasında yeni tütün tiplerinin(Şark tipi tütün) gelişmesine önemli ölçülerde katkıda bulunmuştur.
Şark tipi tütünün menşei ve diğer tütün tipleriyle ilişkisi tam olarak açıklığa kavuşturulamamış olmasına rağmen, Amerika kıtasından yaklaşık 500 yıl önce geldiği kabul edilmektedir. Aradan geçen uzunca bir süreyle birlikte, menşeleri unutulmuştur. Bu yüzden bu tütünler, tek başına Şark-Oriental-Türk tipi tütün çeşidi olarak uluslararası piyasalarda aranan ve talep edilen bir ürün olarak yer almaktadırlar. Şark tipi tütün güneşte kuruyan, farklı bir grup teşkil ederek yapısal uyum, kültürel teknikler, elle işleme ve yaprak tütünün kurutulması açısından değişiklikler gösteren ayrı menşei gruplarından meydana gelir. Şark tipi tütün yetiştiren Türkiye ve Balkan Ülkelerinde yetiştirilen tütünlerin beş yüz yıl öncelere benzeme imkânı yoktur.
Aromatik menşelerin ana özellikleri; küçük boyutlu yapraklar, ince dokulu, sarıdan portakal rengine ve kahverengine kadar değişen canlı renkler, yumuşak içimli ve çok belirgin tat ve hoş kokuya sahiptir. Diğer tütün tiplerinden farklı olarak, iklim, toprak ve kültürel işlemlerde yapılacak küçük değişiklikler şark tipi tütün yapraklarının kalitesinde değişiklikler yapar. Bunun için şark tipi tütünler, diğer tütün tiplerinden ayrılır. Üretim ve elle işleme uygulamalarında, özellikle klasik ve aromatik çeşitlerde büyük ustalık ve uzmanlığa ihtiyaç duyarlar.
Botanik çeşitlilik ve sınıflandırma olarak aromatik tiplerde, küçük boyutlu ve yaprağın 7–15 cm uzunluğunda olması istenir. Bu değer 25 cm. ye kadar çıkabilir. Genel kural, yaprak boyu yaprak genişliğinin iki veya üç katıdır. Şark tipi tütün çeşitlerinin çoğu sapsız yapraklardan olup, bazılarının ise kısa veya uzun sapları bulunur. Bitki yüksekliği genelde 1.20 ile 1.80 m arasında değişir. Yunan ve Türk tütünlerinin bitki boyları 0.60 ile 1.50 m arasındadır. Hasat edilen yaprakların sayısı ise 24–30 arasında değişir. Kaliteli şark tipi tütün yetiştiren bölgeler dışında aynı tip kurutma ve elle işleme teknikleriyle bazı çeşitlerde tütün yaprağının boyu 35 cm ve daha büyük olabilmektedir. Bu tütünlerin verimleri iyi olmasına karşılık, kaliteleri düşüktür. Düşük kaliteli bu tütün çeşitleri yarı şark tipi tütünler olarak tasnif edilmiştir. Bunlar şark tipi tütünlerle aynı aromayı taşıyabilmekte, fakat daha sert içimli ve adeta nötr karakterlidir.
Şark tipi tütünler morfolojik özelliklerine, ticari kriterlere ve üretim bölgelerine göre aromatik ve nötr tütünler olmak üzere ikiye ayrılır. Basma tütünleri aromatik tütünlerden Xanthi Basma ( ince dokulu, küçük boyutlu, enli yapraklar), Zichn Basma (kendine has kokulu, küçük dar yapraklı), Makedonya Basması (küçük boyutlu enli yapraklar), İzmir ve Gümüşhacıköy (Türkiye’de yetişen tütünler en iyi aromatik tütünler, yaprakların damarları ince ve yetiştiği bölgelerin coğrafi durumlarına göre kuvvetli kokulu) tütünleri sayılabilir. Orta yaprak boyutlu ve uzun bitki yapısıyla çeşitli morfolojik tipleri bulunan nötr tütünler, ayrıca geniş yapraklı ve kısa bitki boyları saplı, orta boyutlu ve orta boy uzunlukta bitkiler olarak sınıflandırılmaktadır(1).
Aromatik tütünler serin, yağmurlu kış mevsiminin sonunda ekilir. Sıcak kuru ve güneşli havalarda olgunlaşırlar. Sıcak ve kuru iklim büyümeyi sınırlamak ve etkin kurutma için gereklidir. Ülkemizde bu iklim özellikleri Ege bölgesinde olup, en iyi şark tütünleri de bu bölgemizde yetişmektedir. Genellikle sulama işlemi mümkün olmadığı ve yapılmadığından aromatik kokulu tütün üretiminde su ihtiyacı, yağmurla karşılanır. Basma alt tipleri için yağan bazı hafif yağmurlar büyümenin ilk dönemlerinde ilave gelişme için yeterli oranda su sağlarlar. Hem ağır ve hem de uzun süren yağmurlar gelişmeyi destekler ve rekolteyi artırır. Yetersiz yağışlar da rekolteyi azaltır. Çok ve az yağış miktarı kaliteyi düşüren bir etkiye sahiptir. İzmir menşei tütünleri Ege bölgesinin geneline, ege iklimine adapte olmuşlardır. Bu bölge, yağmurlu kış, orta yağmurlu ilkbahar ve kuru sıcak yaz iklimi özelliklerine sahiptir. Samsun tütünü, sahil kesiminin yanında Akdeniz ile karasal iklim arasındaki geçiş bölgelerin düşük sıcaklıklar ve daha kuru iklimle belirginleşirler.
Toprak tipi, derinliği, verimliliği ve su mevcudiyeti iklimle birlikte başarılı olarak yetiştirilebilecek tütün tipini belirler. En iyi aromatik kokulu tütün Ege bölgesinde sığ, taşlıklı, verimli olmayan, eğimli, kırmızımsı ve gri renkte ve dağ yamaçlarında yetişir. Çok güneşli ve sıcak havalar bitkilerde küçük boyutlu yaprakların oluşmasına yardımcı olan ve aroma oluşumuna imkan veren reçineli yapı oluşturur. Daha az kokulu, kaliteli tütünler, tepelerin daha alçak yerlerinde üretilir. Buralarda daha derin ve daha verimli topraklar mevcuttur. Makedonya bölgesinde bu tütün topraklarının çoğu süzek yapılı ve nem tutma kapasitesine sahiptirler. Nötr tütün çeşitleri daha çok ova vasfındaki arazilerde yetiştirilir. Kurak geçen yıllarda birkaç kez sulanabilir. Zengin ve ağır topraklarda uygun renk oluşmayan, kokusuz ve kaba tütünler yetişir(2).
Dünyadaki bütün tütün çeşitleri, önce fideleri elde edilip, bunların tarlaya şaşırtılması yöntemiyle yetiştirilmektedir. Dikim için gerekli fideyi sağlam, canlı, pişkin ve iyi gelişmiş olarak zamanında yetiştirebilmek, tütüncülüğünün önemli üretim safhalarından biridir. Bütün tütün tiplerinde fidelik hazırlığı aynıdır. Ekim yoğunluğu şark tipi tütünlerde flue cured ve burley tütün tiplerine göre 3–4 kat daha fazladır. Fidelik bakımları da hemen hemen aynıdır. Dekar başına dikilmesi gereken tütün fideleri üretim bölgesi ve tütün çeşidine göre değişir.
Tütünün ana besin maddeleri azot, fosfor, potasyum ve kireçtir. Bunun yanında magnezyum, bor, manganez, kükürt, çinko, bakır ve demir gibi mikro elementlere de ihtiyaç gösterir. Uygun gübreleme, toprağın verimlilik durumuna ve yetiştirilen tütün cinsine bağlı olarak değişir. Verim artışı azot beslemesi ile paralel olarak artar. Toprak cinsi, iklim ve su durumu ile topraktaki diğer besin maddelerinin varlığı belli bir noktadan sonra kaliteye olumsuz yönde etki ederler. Amaç en yüksek üretim değil, en uygun üretim olduğundan, şark tipi tütünlerin gübrelenmesi dikkatli yapılmalıdır. Kullanılacak gübrelerin miktarı şark tipi tütün üretiminde toprak verimliliğindeki farklılıklardan dolayı, diğer tütün tiplerinde kullanılan miktarlarla kıyaslanmamalıdır. Yağmur az olduğunda ve iyi dağılım olmadığında verim sulama ile olumlu ölçüde arttırılabilir. Orta düzeydeki sulamanın tütünün görüntüsünü düzelttiği, çok kurak geçen yıllar hariç, aromatik tütünlerde (şark tipi) yapılan sulama tütünün kalitesine olumsuz etki etmektedir. Nötr karakterli şark tipi tütünler, birkaç kez orta düzeyde sulanabilirler. Bu durum verim ve kalite yönünden olumlu etki gösterir.
Şark tipi tütünlerine, virginia ve burley tütünlerine uygulanan tepe kırma ve sakla hasat işlemleri uygulanmaz. Yaprakları diğer tiplere göre daha çabuk olgunlaşırlar. Tütün yapraklarının olgunluğu alt yapraklarda başlar. Hasat da aşağıdan yukarıya doğru yapılır. Kırım işlemi, yaprakların hafif yeşil sarıya döndüğü ve yaprak ayasında damarlar arasında kabartılar oluştuğunda yapılır. Kırım 8 ile 12 günlük aralarla ve her defasında 5–6 yaprak toplanmasıyla 4 veya 5 kerede hasat tamamlanır. Şark tipi tütünlerin en yüksek şeker miktarı gecenin sonunda sabaha karşı yapraklarda bulunduğu için, kırım gece saat 4 gibi başlar, gündüz saat 10’larda biter. Kırımı yapılan tütünler, yaklaşık 40 cm lik iğnelerle orta damarlarından dizilerek 2 – 3,5 m lik iplere aktarılırlar. Bir dizide 600 – 1.200 arasında yaprak bulunur. Şark tipi tütünler güneşte kurutulur. Güneşte kurutma zamanı 10–20 gün arasında değişir. Alt yapraklar bitkinin üst kısmında yer alan yapraklara göre daha zayıf ve ince olduğundan kısa sürede kururlar. Kurutma hataları ve yanık lekelerini önlemek için ilk kırımı yapılan tütünler hemen güneşe çıkartılır. Üst yaprakların dokuları alt yapraklara göre daha kuvvetli ve kalınca olduğundan 1–3 gün gölgede soldurulduktan sonra güneşte kurutulmasına başlanır. Damar kurutulmasında diziler toprak veya taş zemin üzerine serilerek yapılır.
Tasnif, neviyatlama ve balyalama yağmurlu dönemlerin yaprak dokusunu yumuşak hale getirdiği yüksek nemli mevsimde yapılır. Demet, pastal, sıra pastal ve dizi dengi şeklinde balyalanır. Ege bölgesinde dizi dengi 50–60 kg, Marmara bölgesinde rumelikari sıra pastal denkler 18–20 kg, Karadeniz bölgesinde rumelikari dizi denkleri ile Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde iskenderiyekari balyalama (Hatay’da dizi dengi) yapılmaktadır. Özellikle 2002 yılından sonra tütün üretim bölgelerimizde zor ve beceri gerektiren balyalama işleminin yerine, karton kutu ambalaj dönüşümü hız kazanmıştır. Balyaların aynı kalitede yaprakları ihtiva etmesine dikkat edilmelidir. Tütünler alıcılara teslim edilene kadar balyaların bakımından üreticiler sorumludur.
Yaprağın kalitesi, ekicilerle, hava, toprak, tarımsal yöntem, kurutma ve elle işlemenin dâhil olduğu elemanların birbirini uyum içinde etkilemesiyle oluşur. Küçük boyutlu yapraklar, çok ince tali ve ana damarlı olarak en iyi basmalarda yaprak ağırlığının %5’ine tekabül eder. koyulaşan ve gelişme gösteren altın sarısı rengini alan yapraklar aromatik kokulu tütünün özelliklerindendir. Küçük uç yaprakları, kahverengi tonlu renge sahip olup yumuşak dokuludur. Enli yapraklar az aromalı ve kullanımı uygun olmayan yapraklar olarak değerlendirilir. Nötr tipler orta boyutlu ve ince yapılı olup daha açık renkli ve daha iyi yanma yeteneğine sahiptir. Yaprak boyunun artışı daha sert ve acı özellikleri ile aromayı azaltır. Bu durumda yarı-şark tütün tiplerinin vasıfları ortaya çıkar. Özen gösterilmeden üretilen aromatik tiplerde mat renkli ve değersiz bir yapı oluşur. Şark tipi tütünlerin aroması, yaprak yüzeyindeki tüylerin ortaya çıkardığı reçineli maddelerle gerçekleşir. Kuru tütün yaprağının kimyasal özellikleri, üretim bölgelerine ve tütün çeşitlerine göre ve özellikle gübreleme ve sulama gibi uygulanan kültürel işlemlere göre değişir.
Aromatik ve kalite tütünlerin nikotin muhtevaları %0,5–1, nötr tütünler de ortalama olarak % 1 olarak kabul edilir. Şeker içeriği %15–18 düzeyinde olup, tatlı bir içim zevki verir. Düşük nikotin muhtevası, uygun şeker oranı ile yüksek seviyedeki aromatik maddeler, sigara harmanlarına istenen tat ve aroma dengesi verirler. Nötr tipler daha iyi yanabilirlik ve orta düzeyli içim özelliğinde sigara yapımında ve nikotin içeriklerini azaltmak amacıyla harmanlara katılırlar.
1- Ege’de Tütün Dergisi 1992 Sayı:1 Yazan: Prof.Dr.Achille G.SFİCAS Çeviren: Dr. Haluk TANRIVERDİ
2- Tütünlerin Kalite Nitelikleri M.SARIOĞLU 1976 İstanbul