Dünden Bugüne Denizli'de Tütüncülük
Tarihsel Süreç: Denizli’de tütün üretimiyle ilgili olarak ilk kayıt, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerinde “Hicri 1260 (Miladi 1844) temettüat sayımında Tavas Uzunpınar (Pınarlar) Köyünde 18 dönümlük bir duhan (tütün) tarlası” tespit edilmektedir. Denizli’de az görülen tütün ekiminin 19. yüzyılın ikinci yarısında artış gösterdiği tahmin edilmektedir.
Osmanlı Devleti Avrupa ülkelerinden aldığı borçları ödeyemeyince, İngiltere ve Fransa başta olmak üzere alacaklılara borçların ödenmesi için 1881’de “Duyun-u Umumiye idaresi”, 1883 yılında Reji Şirketi kuruldu. Borçların tahsili için 1884’ten 1914 yılına kadar 30 yıl iç tüketime ayrılan tütünleri satın almak, imal etmek, satmak ve sigara üretimi ile satışının imtiyaz hakları verildi. 1888 yılında Aydın Vilayetinde teşkilatlanan Reji Şirketi Denizli Sancağında Garb-i Karaağaç (Acıpayam) ve Erle (Yeşilova) kazalarında teşkilatlanmasını tamamlar. Bu tarihten itibaren Acıpayam ve çevresinde tütün üretimi fazla olduğundan bir “reji memuru” çalışmaya başlar. Reji idaresi uygulamaları özellikle Aydın vilayeti sancak ve kazalarında halk üzerinde olumsuz bir etki yaratır. Halk elindeki tütünü yok fiyata reji idaresine satmak zorundadır. Eğer bu tütünü ağustos ayına kadar reji ambarlarına teslim etmezse Reji İdaresi bu tütünü kaçak tütün olarak sayar ve hiçbir para vermeksizin el koyardı. Reji Şirketi merkezi hükümetten destek görmüş, tütün üreticilerine şirketin kolcuları vasıtasıyla çok haksızlıklar yapılmış, tütün üzerinden çok acılar bırakılmıştır.
Lozan Görüşmeleri sırasında kabul edilen mübadele protokolü sonucu 1924 yılından itibaren Denizli’ye göçmenler gelmeye başlamıştır. O yıllarda Türkiye genelinde yerleşim için 10 mıntıka tespit edilmiş, İzmir, Aydın, Muğla ve Denizli’den oluşan 4.mıntıkaya Drama, Kavala ve Selanik taraflarından 4 bin tütüncü, 20 bin bağcı ve çiftçi ile 40 bin zeytinci yerleştirilmesi kararlaştırılmıştır.
Kavala, Grebene, Siroz, Radovişte civarından zorunlu göçe tabi olan 2.240 mübadilden 1.522'si Denizli merkezde İstiklâl Mahallesinde iskân edilmiştir. Değişik iklim özellikleriyle tütüncülük ile tarla ve bahçe tarımının yapılmasına uygun ilçeleri olmasına karşın, diğer illere göre Denizli'ye daha az tütüncü mübadil yerleştirilmiştir. Denizli’ye gelen mübadil iskanlarının yapıldığı, vilâyet imkanlarıyla tarlaların sürülüp dağıtıldığı, binlerce dönüm mısır ve tütün ektirilerek, 1924 yılı hasat sonrası “40-50 bin okka civarında tütün elde edildiği” bilgisi dönemin Valisi Cemal Bey tarafından bildirilmektedir.
Denizli Merkez İstiklâl Mahallesinde iskân edilen mübadiller Kınıklı, Zeytinköy, Kayhan, Bağbaşı ve kısmen Gökpınar mevkilerindeki arazilerde tütün üretimi yapmıştır. Tütün üretiminin Denizli'nin İlçelerine yayılmasında mübadillerin etkisi olmamıştır.
1925 yılında Reji Şirketinin devletleştirilmesi sonucu, tütün sektörünün yönetimi için çeşitli kanunlar çıkarıldı. 1930 tarihli ve 1701 sayılı kanun ile 1938 tarihli 3437 sayılı Tütün ve Tütün İnhisarı Kanunlarında tütün üretiminin kısmen yasak olduğu iller içinde Denizli de bulunmaktadır. Kanunda “Denizli, Çal ve Tavas Kazalarından ve Buldan kazasının Güney Nahiyesinden maade diğer yerlerde tütün üretimi yasaktır” ibaresi yer almaktadır. 1940’lı yıllarda dört noktada ortalama 10 bin dekarlık alanda üretim devam etmiştir. 1969 yılında 1177 sayılı kanunla Denizli Merkez, Acıpayam, Buldan, Çal, Çardak, Güney, Kale ve Tavas İlçeleri olmak üzere 8 merkezde tütün üretiminin serbest olduğu ve 1970’li yıllarda 200 bin dekar alana kadar çıktığı bilinmektedir.
Denizli’nin kırsal köylerindeki insanlar, aile boyu Egenin bereketli ovalarında çalışmak üzere İzmir’e, Manisa’ya gider, tütün dikim ve kırımıyla başlayan işleri pamuk hasadıyla son bulur, işin sonunda herkes köyüne dönerdi. 50'li, 60’lı, 70’li yıllarda tütünde çalışmak üzere Bergama'ya, Ödemiş'e, Tire'ye, Menderes'e, Manisa’ya, Akhisar’a giden Denizli’nin kırsal köylerindeki aileler, o yörelerde öğrendiği bilgi ve becerilerini kendi topraklarında üreterek göstermeye başladı. 90’lı yıllarda Denizli’de 65 binlere kadar çıkan tütün üreticisi sayısı, birçok ailenin uzun yıllar geçim kaynağı oldu. 1997 yılında 400 bin dekar gibi rekor bir üretim alanına çıkılarak, 34 bin ton tütün üretildi. Bir daha bu üretim rakamları görülmemek üzere zamanla azalma sürecine girildi. Bilinen ikiyüz yıllık bir üretimi olan tütünün bu coğrafyada sosyal, kültürel ve ekonomik katkıları çok büyük olmuştur. İlçelerde, beldelerde, köylerde yapılan her evin tuğlasında, gelinin çeyizinde, çocuğun eğitiminde, traktöründe, pulluğunda, yolunda, kaldırımının her taşında tütüncülüğün bir izi, bir katkısı vardır. Tüm alışverişler ve hatta elektrik faturaları tütün satımından satımına, düğün alışverişleri de mahsulden mahsule mağazalarından yapılır, tütün satışından sonra paraları ödenirdi.
Güncel Durum: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2023 yılı Bitkisel Üretim İstatistiklerine göre Türkiye tütün üretiminde Denizli ikinci, Ege Bölgesi üretiminde birinci durumdadır. Türkiye’de üretilen 85.510 ton tütünün 16.653 tonu Denizli’de üretilmiştir. 2023 yılında en fazla tütün üretimi yapılan il 20.058 ton ile Adıyaman olurken, üçüncü 10.900 ton ile Manisa olmuştur. 2023 yılında Denizli’de yaklaşık 9.500 üretici, 206.796 dekar alanda tütün üretimi yapmıştır.
13 ilçede tütün üretilmektedir. Kale, Tavas, Acıpayam ve Beyağaç İlçelerinde Denizli tütün üretiminin %85’si yapılmaktadır. Önceki yıllarda tütün üretimine alternatif olarak kekik, lavanta ve adaçayı gibi ıtri ve tıbbi bitkilerin tütün üretim alanlarına girmesiyle her geçen yıl tütün üretici sayısı ve üretim alanlarında azalmalar olmuştu. Yabancı otlardan kaynaklanan “Pirolozidin Alkaloidi (PA)” nedeniyle, birkaç yıldır kekiğin pazarlama ve satışında sorunlar yaşanmaktadır. Yaşanan sorunlar çözülemezse kekik üreticisinin bir kısmı tütün üretimine geçebilecektir.
Sözleşmeli Tarım: Tütün, 4733 sayılı Tütün Kanununa göre 2002 yılından bu yana yazılı sözleşme esasına göre üretilmektedir. 2023 yılında Denizli’de Tarım ve Orman Bakanlığı Tütün ve Alkol Daire Başkanlığından (TADB) “Tütün Ticareti Yetki Belgesi” olan 8 tütün şirketi sözleşme yapmıştır. Bu şirketler “TTL, Socotab, Alliance One, Sunel, Prestij, Özege, Oriental Link ve Royal Tobacco” olarak sıralanabilir. Tütün şirketleri üretim döneminde üreticilere avans ödemesi yapmakta ve üretimi takip etmektedir. Sözleşmelerin fiyat ve özel şartlar bölümü şirketler tarafından belirlenmektedir. 7 kalite değeri üzerinden yapılan sözleşmelerde, 1. kalite fiyatı kilogramı 115 TL olarak yer alan 2023 yılı Ege Bölgesi üretimi, 43 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Tütün şirketleri 115 TL’lik alım fiyatlarının üzerine yaklaşık 10 TL/KG prim vererek alımları tamamlamıştır.
Üretim: Denizli’de Şubat - Mart aylarında fide yetiştirme ile başlayan tütün üretim süreci, Eylül-Ekim aylarında tamamlanmakta, köy çeşidi tütün tohumlarının yanında Tarım Bakanlığı üretimi sertifikalı Akhisar 97, İzmir Özbaş, Sarıbağlar 407 ile tütün şirketlerinin dağıttığı sertifikalı Birlik 124 ve Birlik 128 gibi İzmir menşe tütün tohumu çeşitleriyle üretim yapılmaktadır. İklim koşullarına göre ortalama dekar verimi 80-90 kg arasında değişmektedir. Üretici başına 20 dekarın üzerinde bir alanda emek yoğun olarak tütün üretimi yapılmaktadır.
Ekonomi: Denizli’de üretilen İzmir menşe yaprak tütünler şark tipi (oryantal) tütün sınıfındadır. Bu tütünler aromatik ve kalite özellikleri yüksek tütün grubundadır. Ege Bölgesinde üretilen tütünlerin bir kısmı Ülkemizdeki sigara sanayisinde kullanılmakta, geriye kalan kısmı ise ihraç edilmektedir. Dünya sigara şirketleri şark tipi tütün ihtiyacını Türkiye ve Balkan Ülkelerinden temin etmekte, Türkiye bu ihtiyacın yaklaşık 1/3’ünü karşılamaktadır. 2022 yılında Ülkemizin tütün ihracatı 60,4 bin ton olmuş, bu ihracattan 276,9 milyon $ gelir elde edilmiştir. Ülke tütün ihracatının 35 bin ton ve 184,9 milyon $’lık kısmı Ege Bölgesine aittir. 2023 yılında tütün, İl ekonomisine 2 milyar TL’nin üzerinde gelir getirmiştir.
Tabloda, bütün mal ve hizmetlerin satın alındığı kabul edilerek yaklaşık tütün üretim maliyeti çıkarılmıştır. Üretici alacağı tütün parasının enaz 2/3’ünü avans olarak aldığından, maliyet kaleminde faiz eklenmemiştir. Elekte ve dizi olarak kurutulan tütünlere göre üretim maliyeti çıkarılmıştır.
Tütünde, nevi fiyatları tek taraflı olarak alıcı tarafından belirlenmektedir. Tütüncünün örgütsüz olması, ekonomik bakımdan güçlü olan tütün şirketleri karşısında elini zayıf bırakmaktadır.
Bölgede tütün üretiminin devamlılığı, şirketlerin verdiği yüklü avanslara bağlıdır. Alınan avanslar üretim sermayesi olarak kullanıldığından, üreticinin elini rahatlatmaktadır. Avansın azalması veya kesilmesi tütün üretimini sekteye uğratabilecektir.
Ürün birim fiyatlarının enflasyon artışının altında kalması, üretici gelirini düşürmektedir. Tütün üretim sözleşmelerine, avans dışında tahakkuk edecek miktara enflasyon farkı uygulama maddelerinin eklenmesi, üretim yılı içinde tütün alım çalışmalarının tamamlanması üretici için iyi olacaktır. Ayrıca ihracata konu bu tütünler, havza bazlı destekleme modeli içine alınmalıdır.
Sonsöz: TEKEL'in özelleştirilmesi ve sözleşmeli tütün tarımına geçişle beraber tütün üreticilerinin gelirlerinde ciddi düşüşler yaşanmış ve tütün tarımı, başka geçim kaynağı olmayan yoksul ailelere özgü bir üretim haline gelmiştir. Bu ailelerin tütün üretiminden gelir elde edebilmelerinin tek koşulu, kendi emeklerini sonuna kadar kullanarak üretimin bütün aşamalarını ücretsiz aile emeği ile karşılamalarıdır. Bu durum ise çocukların daha erken yaşlarda ve daha fazla iş için tütün üretimine çekilmesi anlamına gelmektedir. Aile emeğini kullanmak yönünde artan baskı, aileleri çocukların emeklerini kullanmaya itmekledir. Bir yandan da çocuklar üzerinde hem eğitime devam etme hem de tütün üretimine katılım, baskı oluşturmaktadır. Tütün üretiminde çocukları için gelecek olmayacağını öngören aileler, bir yandan çocuklarını okula göndermek konusunda ısrarcı davranırken öte yandan çocuklarını tütün tarlasına daha çok sokmaktadırlar.
Denizli'de tütün üreticilerinin yaş ortalaması her geçen yıl yükselmektedir. Gençler tütün üretimine ilgi duymamaktadır. Tavas ve Kale İlçelerinde, Kalkınma Atölyesi bir araştırma yaptı ve rapor olarak yayınlandı*. Tütün üretiminin geleceği konusunda bu rapordan bir paragraf paylaşacağım.
“Tavas Ovası’nda göçün büyük çoğunluğu 20- 24 yaş aralığındaki kişiler arasında gerçekleşmiş olup bunun başlıca nedeni eğitim almaktır. Görüştüğümüz ve anket yaptığımız gençlerin çoğunluğu tütün tarımını ve daha genel olarak tarımı gelecek vaat etmeyen bir iş olarak görmekte, kentsel alanlara göç etmeyi tercih etmekte ve üniversiteyi daha parlak bir gelecek için bir şans olarak görmektedir. Üniversiteye gidemeyenler, özellikle de kadınlar için, kent merkezinden biriyle evlenmek, kırsal yaşamdan kaçmanın ve tütün yetiştirmenin fiziksel olarak yorucu işlerini geride bırakmanın bir yolu olarak da öne çıkabildiği gözlenmiştir.”
Ne diyelim. Sonsözü gençler söylemiş...